Chronobiologia jako element skutecznej profilaktyki i zdrowego stylu życia ...

» Stale aktualizowany artykuł o chronobiologii na LeczeniePRO.pl/chronobiologia-chronomedycyna-chronoterapia »

Chronobiologia lub biorytmologia jest nauką zajmującą się analizą rytmów biologicznych organizmów żywych definiowanych przez cykliczne czynniki zewnętrzne jak pory roku czy dzień i noc.

Za kontrolę rytmów odpowiedzialny jest zespół neuronów znajdujący się nad skrzyżowaniem nerwów wzrokowych, który przekazuje sygnały z zewnątrz do szyszynki, podwzgórza i przysadki mózgowej – gruczołów zarządzających poziomem hormonów w organizmie.

Chronobiologiczne wyniki badań są wykorzystywane do oceny zdolności adaptacji ludzi do zmienionej rytmiki funkcji fizjologicznych i psychicznych w warunkach pracy zmianowej, podróży lotniczej i lotów kosmicznych oraz w leczeniu w tzw. chronoterapii opartej na zależności działania niektórych leków od pory dnia – określa czas najskuteczniejszego działania leku.

Tym samym z chronobiologii wyrosła chronomedycyna opisująca m.in. cykliczność niektórych chorób i ich objawów. Nawet moment przeprowadzenia operacji chirurgicznej powinien być podporządkowany biorytmom. Także diagnostyka wielu chorób wykorzystuje zdobycze chronobiologii i uwzględnia zaburzenia rytmu biologicznego. Dzięki wykorzystaniu tej wiedzy proces dochodzenia do zdrowia jest znacznie szybszy i sprawniejszy, charakteryzuje się mniejszymi skutkami ubocznymi. Zmienność chronobiologiczna organizmu jest stale badana, więc można spodziewać się nowych i rozszerzonych wyników badań w przyszłości.

Chronobiolodzy uważają, że życie w zgodzie z wewnętrznym zegarem jest równie istotne dla zdrowia człowieka jak rzucenie nałogów czy zdrowe odżywianie się.

Chronomedycyny nie można traktować jak teoretycznych spekulacji o czym świadczą jednoznaczne wyniki badań i obserwacji. Jest to odrębna nauka, dysponująca obszernym piśmiennictwem, której osiągnięcia wprowadza się do praktyki. W wielu krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, Niemczech czy Francji, włączona została do programu studiów medycznych, a jej zasady są stosowane przez lekarzy.

Od 1983 roku istnieje także pojęcie chronopsychologii zajmującej się m.in. szukaniem u człowieka prawidłowości i cyklicznie powtarzających się zmian w procesach psychicznych i psychofizjologicznych. Tym samym chronopsychologia uzupełnia odkrycia chronobiologii o wiedzę z zakresu rytmów procesów psychicznych – poznawczych, emocjonalnych i społecznych. Jej główne osiągnięcie to zdefiniowanie chronotypów, czyli określenie typów preferencyjnych organizmu do sprawniejszego funkcjonowania w godzinach porannych lub wieczornych: chronotyp poranny (typ skowronka) i chronotyp wieczorny (typ sowy) – pory ich aktywności są przesunięte względem siebie średnio o około 2 godziny.

Jednak już od starożytności były prowadzone obserwacje cyklicznie zmieniających się procesów w otaczającym nas świecie.

Na tej podstawie zdobyta wiedza to przede wszystkim umiejętność przewidywania wielu zjawisk i możliwość wcześniejszej adaptacji do nich.

Biorytmy zostały opisane w medycynie chińskiej w teorii „zegara biologicznego” (Chińczycy dzielą dobę na 6 4-godzinnych stref) oraz w medycynie indyjskiej, Ajurwedzie, która dzieli dobę na 3 4-godzinne cykle powtarzające się co 12 godzin. Jednak dopiero XX-wieczny postęp technologiczny pozwolił na niezwykle dynamiczny i wielopłaszczyznowy rozwój chronobiologii – od zdarzeń behawioralnych, przez biologię molekularną i genetykę, do leczenia terapeutycznego.

Medycyna chińska dzieli aktywność każdego narządu wewnętrznego na 2 okresy:

• maksimum narządu – 2 godziny wzmożonej aktywności w ciągu doby, najefektywniejsza praca organu, najwydajniejszy narząd (» Dobowa aktywność organów)
• minimum narządu – po 12 godzinach od maksimum następuje czas odpoczynku i regeneracji organu

Według jej zaleceń, leki o działaniu terapeutycznym na dany narząd należy podawać w godzinach jego maksimum. Lek podany w momencie minimum narządu nie będzie w pełni efektywny.

Wiele rytmicznych procesów biologicznych wykształciło się podczas ewolucji jako odpowiedź adaptacyjna organizmów żywych na cyklicznie zmieniające się warunki środowiska ziemskiego wynikające z ruchów rotacyjnych planety:

• obrót Ziemi wokół własnej osi = dzień i noc, sekwencja światła i ciemności (CYKL DOBOWY)
• obieg Ziemi wokół Słońca + nachylenie osi Ziemi w stosunku do ekliptyki (inny kąt padania promieni słonecznych na północną i południową półkule latem i zimą) = wiosna, lato, jesień i zima, sekwencja pór roku (CYKL ROCZNY)

Rytm roczny

Wiosna to czas przebudzenia, także dla organizmu człowieka, w którym rozpoczyna się tzw. burza hormonów. Typowe objawy to więcej energii, uczucie świeżości i życiowy entuzjazm.

Latem układ immunologiczny jest najsilniejszy m.in. dzięki sprzyjającym warunkom letnim (dużo słońca, dostęp do świeżych owoców i warzyw, więcej » Odporność organizmu). Latem poziom hormonów płciowych jest wyższy stąd chęci na wakacyjne romanse ;)

Jesień to spadek formy bezpośrednio wynikający z mniejszej ilości słońca i skracającego się dnia, co wywołuje w organizmie większy poziom melatoniny odpowiedzialny za sezonowe zaburzenia emocji.

Zima to czas spowolnienia. Tarczyca produkuje mniej hormonów kontrolujących metabolizm, co sprzyja odkładaniu się tkanki tłuszczowej, obniża się poziom hormonu sytości przez niedobór słońca. Zimą poziom cholesterolu jest wyższy.

Rytm hormonalny w wieku podeszłym

Podczas menopauzy i andropauzy dochodzi do zmniejszenia czynności wydzielniczej hormonów rozrodczych, co skutkuje skróceniem, spłyceniem i fragmentacją snu. W tym czasie nasilają się objawy chorób psychosomatycznych, ujawniają się postępujące zwyrodnienia m.in. w obrębie układu nerwowego, które stanowią podstawową przyczynę rozregulowania czynności bioelektrycznej mózgu i aktywności SCN. Natomiast choroby zwyrodnieniowe narządu wzroku sprzyjają zaburzeniom przewodzenia bodźców świetlnych, a choroby narządów ruchu uniemożliwiają dzienną aktywność na odpowiednim poziomie intensywności.

Wszystkie te niekorzystne zmiany skutkują postępującym rozchwianiem rytmu sen-czuwanie, który objawia się różnego typu problemami ze snem. Dlatego szczególnie w tym okresie życia należy stabilizować rytm sen-czuwanie poprzez regularny tryb życia – utrzymanie stałych godzin na sen i aktywność, stałych pór jedzenia, codziennej aktywności fizycznej i intelektualnej oraz wielogodzinnej ekspozycji na słońce (alternatywą może być zastosowanie fototerapii przy użyciu specjalistycznych lamp).

Zaburzenia rytmu dobowego sen-czuwanie

Wymuszone i długotrwałe skracanie czasu snu, praca zmianowa, nadmierna/wymuszona aktywność w czuwaniu, bezsenne noce, nieregularne spożywanie posiłków, pobudzanie się kawą i uspakajanie alkoholem, brak ciemności nawet nocą oraz długotrwały stres wpływają bardzo niekorzystnie na jakość życia człowieka m.in. poprzez rozstrojenie ultradialnego i circadialnego rytmu sen-czuwanie, dlatego zachowanie właściwego stosunku tych 2 okresów decyduje o stanie zdrowia.

Zaburzenia rytmu dobowego sprzyjają …

• chorobom somatycznym, w tym choroby sercowo-naczyniowe, endokrynologiczne i gastroenterologiczne
• chorobom psychicznym
• wzrostowi ryzyka wypadków komunikacyjnych i w miejscu pracy

… a objawiają się w chorobach:

• naczyniowych
• alergicznych
• endokrynnych
• niektórych neurologicznych i psychicznych

Długotrwale zaburzony okres snu drastycznie obniża jakość życia i musi być natychmiast diagnozowany.