Nadciśnienie tętnicze (hipertensja, hipertonia). Domowe sposoby leczenia i zapobiegania

» Stale aktualizowany artykuł o leczeniu nadciśnienia na LeczeniePRO.pl/nadciśnienie-tętnicze »

Nadciśnienie tętnicze to ciśnienie krwi w tętnicach przekraczające normy stale lub okresowo. Nieleczone prowadzi do rozwoju chorób serca (niewydolność serca, migotanie i trzepotanie przedsionków, choroba niedokrwienna serca (wieńcowa), zawał serca), demencji (otępienie), udaru mózgu i niewydolności nerek. Jeśli nadciśnieniu towarzyszy wysoki poziom cholesterolu, sprzyja to rozwojowi miażdżycy (stwardnienie ścian tętnic i zaburzony przepływ krwi). Leczenie nadciśnienia tętniczego zmniejsza ryzyko zawału o 20%, a udaru o 40%.

Prawidłowe ciśnienie tętnicze

Jednostką ciśnienia tętniczego jest milimetr słupka rtęci (mm Hg), którą wyraża się w 2 wartościach - pierwsza to wartość ciśnienia skurczowego, a druga to ciśnienie rozkurczowe:

• ciśnienie optymalne: do 120/80 (u zdrowego, młodego człowieka)
• ciśnienie prawidłowe: 120-129/80-84
• ciśnienie wysokie prawidłowe: 130-139/85-89
• osoba w średnim wieku o dobrej kondycji może mieć ciśnienie 135/90

W nadciśnieniu tętniczym wyróżnia się 3 stopnie:

• stopień 1 - nadciśnienie łagodne: 140-159/90-99
• stopień 2 - nadciśnienie umiarkowane: 160-179/100-109
• stopień 3 - nadciśnienie ciężkie: od 180/110
• nadciśnienie izolowane skurczowe: od 140/ do 90

Osoby ogólnie zdrowe powinny regularnie sprawdzać ciśnienie, najlepiej raz w roku. Jeśli ciśnienie utrzymuje się w górnej granicy normy - powyżej 135/85 - należy robić to częściej.

Ciśnienie tętnicze w sposób naturalny rośnie w miarę postępującego starzenia się i dlatego do rozwoju nadciśnienia dochodzi najczęściej u osób w średnim i podeszłym wieku. Jednak istnieje istotna różnica we wzroście ciśnienia na przestrzeni lat u kobiet i mężczyzn:

• kobiety - wzrost i spadek, najwyższą wartość ciśnienia (około 130/100), obserwuje się u 60-letnich pań
• mężczyźni - stałe ryzyko, ciśnienie rośnie proporcjonalnie do wieku

Według statystyk około 30% światowej populacji cierpi na nadciśnienie tętnicze, które jest jedną z głównych przyczyn zawałów serca u starszych ludzi. Pocieszający jest fakt, że około 70% tej grupy cierpi na łagodne nadciśnienie, czyli ciśnienie powyżej 140/90. Ponad 20% dorosłej populacji krajów zachodnich pozostaje nieleczona, niezdiagnozowana lub leczona nieprawidłowo.

Objawy nadciśnienia są trudne do rozpoznania, dlatego 50% chorych nie jest świadomych swojego schorzenia. Z tego powodu nadciśnienie rozpoznawane jest najczęściej podczas rutynowego badania lekarskiego.

Wyróżnia się nadciśnienie tętnicze pierwotne (samoistne, choroba nadciśnieniowa, ujawnia się zwykle między 30 a 40 rokiem życia) i wtórne (objawowe), występujące jako objaw w przebiegu innych chorób, które stanowi 5-10% wszystkich przypadków nadciśnienia.

Przyczyny nadciśnienia tętniczego

Za przyczynę nadciśnienia pierwotnego uznaje się predyspozycje genetyczne (adaptacja tętnic na częste pobudzenia współczulne lub wrodzony defekt nerek zatrzymujących więcej sodu), którym towarzyszy kilka czynników ryzyka:

• otyłość
• regularne spożywanie dużych ilości alkoholu
• duża podaż tłuszczu zwłaszcza nasyconego i soli w diecie
• stres i zdenerwowanie (krótkotrwały skok ciśnienia)
• przyjmowanie leków tj. doustne środki antykoncepcyjne, steroidy, niesteroidowe leki przeciwzapalne, hormony egzogenne
• palenie tytoniu
• zatrucie toksyczne (kokaina, amfetamina, metale ciężkie np. ołów)

Natomiast nadciśnienie wtórne towarzyszy innym chorobom:

• choroby nerek (choroby miąższowe, choroby tętnic nerkowych, nowotwory wydzielające reninę, zespoły pierwotnej retencji sodu)
• zaburzenia hormonalne (choroby nadnerczy, akromegalia, nadczynność tarczycy, nadczynność przytarczyc, zespół rakowiaka, cukrzyca)
• choroby neurologiczne (zespół Guillaina-Barrégo, tetraplegia, zwiększone ciśnienie wewnątrzczaszkowe, guz mózgu, uraz mózgu, rodzinna dysautonomia)
• zwężenie cieśni aorty (koarktacja)
• stwardnienie zatoki szyjnej
• stan przedrzucawkowy w ciąży i zatrucie ciążowe
• bezdech nocny
• zatrzymanie płynów (hiperwolemia)

Objawy nadciśnienia

• nawracające i nagłe krwawienie z nosa bez wyraźnej przyczyny
• ból głowy, zwłaszcza w okolicy potylicznej
• zaburzenia snu i bezsenność
• nadmierna pobudliwość
• łatwe męczenie się (» zmęczenie)
• kołatanie serca
• nasilone oddawanie moczu w nocy (» moczenie nocne)
• szum w uszach
• zatrzymywanie płynów (objaw choroby wieńcowej, niewydolności serca lub obecności obrzęków)
• zaczerwienienie twarzy, szyi i klatki piersiowej (zwłaszcza przy wysokim skoku ciśnienia)

Łagodne nadciśnienie może nie dawać żadnych objawów. Natomiast nadciśnienie przyspieszone, tzw. złośliwe (ciśnienie tętnicze krwi szybko staje się bardzo wysokie) objawia się silnym bólem głowy, zaburzeniem widzenia, drgawkami i niewydolnością nerek.

Uznani kardiolodzy zgodnie twierdzą, że pierwszą linią obrony w leczeniu umiarkowanego nadciśnienia powinno być leczenie niefarmakologiczne. Jednoczesne zastosowanie odpowiedniej diety (odrzucenie soli, alkoholu, kawy, tłuszczy nasyconych, papierosów), ćwiczeń aerobowych i relaksacji pomaga skutecznie kontrolować ciśnienie tętnicze krwi.

Leczenie i profilaktyka nadciśnienia. Jak obniżyć i kontrolować ciśnienie tętnicze?

Kontrola ciężaru ciała. U osób otyłych prawdopodobieństwo wystąpienia hipertensji jest 3-krotnie wyższe niż u ludzi szczupłych (30-65% chorych na nadciśnienie jest otyłych). Otyłość to przekroczenie idealnej wagi (zależna od wzrostu i typu budowy) o 20%. Każdy zrzucony kilogram wpływa na obniżenie ciśnienia krwi - u osób otyłych utrata 3kg wiąże się z obniżeniem ciśnienia o 7/4 mm Hg. Lekarze zachęcają otyłych pacjentów do stopniowego zrzucania jak największej masy, co znacząco poprawia efekty leczenia nadciśnienia.

Przy nadciśnieniu wskazane jest utrzymywanie wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index) poniżej 25 (nie dotyczy osób budujących suchą masę mięśniową!). Wystarczy wpisać frazę "kalkulator BMI" w google i podać własną wagę oraz wzrost.

Ćwiczenia izometryczne STOP. Ich celem jest zmiana napięcia mięśniowego np. podnoszenie ciężarów. Taka aktywność powoduje krótkotrwały, znaczny skok ciśnienia tętniczego. Odwrotnością są ćwiczenia izotoniczne, kiedy mięśnie ulegają skróceniu bez zmiany napięcia, czyli aerobik...

Regularne i umiarkowane ćwiczenia aerobowe. Interniści zalecają szybki spacer na dystansie 0,5 kilometra, ze stopniowym wzrostem dystansu do 1,5km. Kolejny etap to bieg ale tylko po badaniu wysiłkowym elektrokardiogramem. Korzyści przyniesie także codzienny 20-minutowy spacer z wzrostem czasu treningu do 45 minut.

Podczas wysiłku fizycznego rozszerzają się naczynia krwionośne, co obniża ciśnienie krwi. Jednak po zakończeniu ćwiczeń ciśnienie wzrasta, ale nigdy do takiego samego poziomu jak przed wysiłkiem. Dotyczy to systematycznego programu ćwiczeń, nie jednorazowej aktywności.
Pacjentom chorym na hipertensje zaleca się także pływanie, jazdę na rowerze oraz pilates.

Samokontrola ciśnienia to istotny element leczenia. Pomiar domowy zwiększa czujność pacjenta, zaczyna on analizować własną dietę, stopień aktywności fizycznej oraz skuteczność przyjmowanych leków. Inną zaletą samokontroli ciśnienia jest uniknięcie 'reakcji na biały fartuch', która występuje u wielu osób - na progu gabinetu lekarskiego wzrasta ich napięcie psychiczne razem z ciśnieniem tętniczym. Dlatego osoby z nadciśnieniem powinny mieć w domu ciśnieniomierz do samodzielnego pomiaru. Lekarze polecają proste w użyciu aparaty elektroniczne z ręcznie lub automatycznie napełnianym mankietem.

Pomiar ciśnienia partnera. Długoletnie małżeństwa upodobniają się do siebie również pod względem ciśnienia krwi - ma to związek ze wspólnym przeżywaniem stresów oraz innych emocji. Dlatego jeśli lekarz stwierdzi u Ciebie nadciśnienie, poproś go o zbadanie współmałżonka.

Pozytywny stosunek do życia - relaks zamiast stresu oraz spacer zamiast sprintu. Badania wykazały, że dobre emocje obniżają ciśnienie, natomiast złe typu gniew, niepokój, lęk (» Fobia) powodują wzrost. Ta sama zależność dotyczy szybkości egzystencji: spokojne życie to niższe ciśnienie, natomiast osoby stale zabiegane, niewyspane i zmęczone mają wyższe ciśnienie tętnicze. Specjaliści twierdzą, że każdy niepokój przeżywany poza domem wywołuje większy skok ciśnienia niż niepokój doświadczony w domu.

Podsumowując: nie martw się, szukaj szczęścia, unikaj niepotrzebnego stresu i napięcia, naucz się technik relaksacyjnych, jogi lub medytacji (» Stres i sposoby relaksacji).

Aromaterapia. Olejki eteryczne ułatwiają osiągnięcie stanu relaksu, dlatego niektóre z nich są zalecane w leczeniu nadciśnienia.

• Olejek Lawendowy
• Olejek Jałowcowy 
• Olejek Cytrynowy
• Olejek Ylangowy
• Olejek Różany
• Olejek Szałwiowy
• Olejek Majerankowy
• Olejek Mandarynkowy

Zmiana rozkładu codziennych obowiązków sprzyja obniżaniu ciśnienia.

Ograniczony kontakt werbalny. Testy naukowe dowodzą, że samo mówienie może podwyższyć ciśnienie krwi o 10-15%, przy czym skok jest wyraźniejszy u ludzi z hipertensją. Ciekawostką jest fakt, że u ludzi posługujących się językiem migowym również ciśnienie podnosi się. Prowadzi to do wniosku, że stan nawiązania kontaktu wywołuje wzrost ciśnienia tętniczego.

Kontakt ze zwierzętami domowymi to sprawdzona profilaktyka zdrowotna również w przypadku choroby nadciśnieniowej. Badania wykazują, że zabawa z psem obniża ciśnienie oraz pozytywnie wpływa na leczenie choroby wieńcowej.

Zimna kąpiel. Naczynia krwionośne kurczą się pod wpływem zimna, co sprzyja obniżeniu ciśnienia tętniczego.

Kąpiel mikrobąbelkowa. Mikro- i nanobąbelki powietrzno-wodne tworzące efekt mlecznej wody charakteryzują się unikalnymi właściwościami terapeutycznymi. W kontekście leczenia nadciśnienia spełniają kilka wcześniejszych zaleceń:

• zapewniają głęboki stan relaksacji, dzięki mgiełce leczniczych anionów tlenu towarzyszącej kąpieli
• powstająca bariera mikrobąbelkowa chroni serce i układ krwionośny przed skokami ciśnienia i stabilizuje je
• dodanie do kąpieli wspomnianych olejków eterycznych dodatkowo wspomaga leczenie
• zakończenie kąpieli chłodnym natryskiem obkurcza naczynia krwionośne

Dlatego zmiana codziennej higieny na mikrobąbelkową ma silne uzasadnienie u nadciśnieniowców - może stanowić brakujący element efektywnego leczenia. Japońscy specjaliści od nanotechnologii wody zaprojektowali i opatentowali rewolucyjne generatory mikropęcherzyków do użytku domowego w postaci słuchawek prysznicowych oraz systemów kąpiel wannowej. Więcej w artykule » Domowe SPA, hydromasaż i naturalna higiena bez chemii - przełom kosmetyczny...

Papierosy STOP. Palenie tytoniu zatyka naczynia krwionośne, co sprzyja nadciśnieniu. Według badań, ryzyko wystąpienia zawału u palaczy jest 3-krotnie wyższe w stosunku do osób, które nigdy nie paliły.

Aspiryna jest zalecana niektórym osobom po 50 roku życia, u których kontrolowane nadciśnienie współistnieje z cukrzycą, chorobą wieńcową oraz innymi chorobami serca i tętnic.

Dieta na nadciśnienie

Co jeść na nadciśnienie?

Surowe warzywa i owoce w dużych ilościach. Sprawdzoną strategią jest spożywanie wyłącznie roślin przez 1-2 dni w tygodniu lub 7 porcji codziennie. Szczególnie wskazane są soki z dyni i szpinaku, jedzenie dużych ilości cebuli i czosnku, kwiatu lub owocu głogu oraz owocu róży. Zaleca się również miłorząb japoński, młody jęczmień, żurawinę, aronię (zaleca się 30ml. soku 3x dziennie przed posiłkami przez miesiąc) oraz algi morskie - chlorella i spirulina.

Miód efektywnie wspomaga obniżanie ciśnienia, zwłaszcza w połączeniu z sokiem ze świeżej pokrzywy (tzw. miód pokrzywowy). Wskazane jest także codzienne wypijanie szklanki chłodnej wody z miodem (1 łyżeczka) i pyłkiem kwiatowym (1 łyżeczka).

Stewia zamiast cukru. Słodkie liście stewi są uważane za w pełni naturalny słodzik bez kalorii, 250-450 razy słodszy od sacharozy. Sporym udogodnieniem jest fakt, że roślinę można uprawiać samodzielnie w warunkach domowych. Właściwości lecznicze m.in. obniżanie ciśnienia krwi, stewia zawdzięcza zawartości stewiozydów, które wpływają na niektóre procesy fizjologiczne. W przypadku redukcji ciśnienia tętniczego, zatrzymują napływ jonów z płynu międzykomórkowego.

Produkty pełnoziarniste to bogate źródło błonnika, który ogranicza wchłanianie cholesterolu do krwi i ułatwia jego wydalanie. Mniej cholesterolu we krwi to swobodniejszy jej przepływ w układzie krwionośnym i mniejsze ciśnienie w tętnicach. Dlatego wskazana jest zamiana białego pieczywa na razowe pełnoziarniste, spożywanie surowych warzyw i owoców, ziaren oraz nasion. Dobrym rozwiązaniem jest mix nasion babki płesznik i jajowatej.

Tłuszcze nienasycone. Szczególnie ważne jest zapewnienie dziennych dawek kwasów tłuszczowych Omega-6 (słonecznik, kukurydza, soja) i Omega-3 (tłuste ryby tj. sardynka, makrela, śledź, pstrąg, łosoś, sardela, świeży tuńczyk). Wygodną alternatywą jest suplementacja tranem, czyli rybim tłuszczem w postaci płynnego oleju lub kapsułek oraz olejem lnianym. Warto również dodać do diety oliwę z oliwek (źródło Omega-3 i 6) i używać jej do każdego smażenia.

Potas. Według ekspertów istotne jest nie tyle całkowite spożycie potasu co zachowanie właściwej proporcji sodu do potasu - najlepsza 1:3. Osoby na diecie niskosodowej spożywające dziennie 2g. sodu (= 5g. soli kuchennej) powinny jednocześnie przyjmować 6g. potasu.

Jak zachować proporcję? Niemożliwe jest ułożenie diety niskosodowej z podwyższoną zawartością potasu. Wystarczy spożywać dużo pokarmów pochodzenia naturalnego:

• warzywa: brokuły, ziemniaki
• owoce: banany, pomarańcze, melony, ananasy
• ryby

Wapń. W połowie przypadków suplementacja wapniem wywiera korzystny wpływ na nadciśnienie. Z tego względu zawsze powinna być konsultowana z lekarzem pod kątem indywidualnych predyspozycji pacjenta. Źle dobrana kuracja wapienna sprzyja rozwojowi kamicy nerkowej.

Sprawdź recenzję z analizą składu suplementów diety typu PREMIUM: Omega 3 EPA + DHA • Witamina D3 + K2 (duet niezbędny dla prawidłowej gospodarki wapniem!) »

Zioła uspokajające. Dzięki swym właściwością sprzyjają obniżaniu ciśnienia i umożliwiają jego kontrolę w sposób naturalny. Zalecane są napary z męczennicy, kwiatu lipy, melisy, pokrzywy, rumianku i ich mieszanki.

Herbaty. Przy nadciśnieniu zalecana jest czerwona herbata oraz herbaty zielone.

Czerwone wino to najlepszy alkohol dla nadciśnieniowców, oczywiście w normach określonych poniżej. Ten trunek, dzięki zawartości flawonoidów (m.in. resweratrolu), charakteryzuje się silnym działaniem chroniącym układ krążenia.

Dieta wegetariańska. Badania dowodzą, że wegetarianie nie chorują na nadciśnienie. Prawdopodobną przyczyną tego zjawiska jest fakt, że wegetarianie na ogół nie palą, nie piją i nie przejadają się.

Dieta Polymeal z głównego założenia ma redukować o 75% ryzyko schorzenia sercowo-naczyniowego. Podstawą diety są ryby - 114g. dziennie przez 4 dni, a codziennie:

• 400 g owoców i warzyw
• 2,7 g czosnku
• 100 g ciemnej (gorzkiej) czekolady
• 68 g migdałów
• 150 ml czerwonego wina.

Pozostałe leki naturalne i zioła wspierające leczenie nadciśnienia ...

• Abana - kompleks ziołowy stosowany w niefarmakologicznym leczeniu schorzeń układu krwionośnego m.in. nadciśnienia
• Triphala - ayurvedyjska mieszanka ziołowa, która poprzez regulacje funkcji układu trawiennego, sprzyja obniżeniu ciśnienia i poprawia krążenie
• Schindele - naturalne minerały stanowiące doskonałe uzupełnienie zdrowej diety

Czego NIE jeść przy nadciśnieniu?

Spożycie soli do minimum. W większości przypadków nadciśnienia, chlorek sodu (sól kuchenna) wyraźnie pogarsza stan chorego. Lekarze zalecają zastosowanie diety niskosodowej i zbadanie jej wpływu na ciśnienie tętnicze. W zależności od instytucji, maksymalne dzienne spożycie sodu dla osób z nadciśnieniem wynosi od 1,5 do 3 gram, przy czym 2,3g. sodu to 6g. soli kuchennej.

Ważne, aby ograniczenie było permanentne - nie jest to trudne, gdyż według statystyk większość pacjentów nie odczuwa potrzeby powrotu do dawnych nawyków, czyli wysokiego spożycia soli.
Dlatego nie należy dosalać potraw podczas gotowania ani w trakcie jedzenia oraz unikać słonych przekąsek tj. chrupki, paluszki czy solone orzeszki.

Alkohol tylko w bezpiecznych ilościach: 2-3 jednostki (10-20g etanolu) dziennie dla kobiet i osób o małej masie ciała  i 3-4 jednostki (20-30g etanolu) dla mężczyzn, przy czym 1 jednostka równa się małemu kieliszkowi wina lub szklance piwa. Przekroczenie tej dawki jest niebezpieczne dla pacjentów z nadciśnieniem. Kompletne zaprzestanie picia alkoholu powoduje szybki spadek ciśnienia krwi.

Osoby, które w ogóle nie powinny spożywać alkoholu to m.in. pacjenci z problemami samokontroli, kobiety planujące ciąże, w ciąży lub karmiące, dzieci i młodzież, osoby przyjmujące leki wchodzące w interakcje z alkoholem, pacjenci z chorobami wątroby lub z powikłaniami poalkoholowymi.

Kawa STOP. Pobudzające właściwości kawy wiążą się z podwyższeniem ciśnienia tętniczego.

Mniej tłuszczów nasyconych znajdujących się w gotowych potrawach, tłuszczach roślinnych oraz w tłuszczach, które w temperaturze pokojowej mają postać ciała stałego, czyli należy ograniczyć lub zupełnie wyłączyć z diety: tłuste mięso, tłusty nabiał (np. sery), gotowe wyroby cukiernicze zawierające tłuszcze piekarnicze, smażone potrawy, chipsy, fast food'y, półsyntetyczne stałe tłuszcze roślinne (np. margaryna, masło roślinne, oleje wodorowane) oraz słodycze.

Uwaga na niektóre zioła i przyprawy. Należy unikać żeń-szenia, szałwii, rozmarynu i tymianku, gdyż mogą wywołać wzrost ciśnienia tętniczego.

Nadciśnienie w ciąży

Kobiety w ciąży są zagrożone 3 powikłaniami prowadzącymi do wzrostu ciśnienia tętniczego i rozwoju poważnych chorób: nadciśnienia tętniczego ciążowego, stanu przedrzucawkowego i rzucawki.

Jak dotąd, nie poznano przyczyn wywołujących nadciśnienie u niektórych kobiet ciężarnych. W większości przypadków nie jest ono przyczyną poważniejszych komplikacji i ustępuje samoistnie w ciągu 1-2 tygodni po porodzie. Ale u 5-10% kobiet, najczęściej w późnej ciąży, rozwija się stan przedrzucawkowy: ciśnienie tętnicze stopniowo rośnie, może dochodzić do zatrzymywania płynów, bólu głowy, zaburzeń widzenia, wymiotów (» wymioty), bólu nadbrzusza (» ból brzucha), a w moczu może pojawić się białko.

Stan przedrzucawkowy zazwyczaj rozpoznawany jest odpowiednio wcześnie, podczas rutynowych badań, jednak nieleczony może rozwinąć się w rzucawkę, podczas której dochodzi do drgawek, a nawet utraty przytomności. Jeśli stan przedrzucawkowy lub rzucawka pojawia się w bardzo zaawansowanej ciąży, rozważa się możliwość wywołania porodu lub zrobienia cesarskiego cięcia. W skrajnych przypadkach, kiedy płód jest we wczesnym stadium rozwoju, lekarze mogą zasugerować przerwanie ciąży w celu ratowania życia matki.

Najbardziej narażone są kobiety otyłe, z chorobami nerek, cukrzycą lub wcześniej istniejącym nadciśnieniem oraz kobiety poniżej 19 roku życia i po ukończeniu 35 lat.

Porada lekarska. Nadciśnienie złośliwe

Nie leczone nadciśnienie ma tendencję do powolnego, stałego narastania na przestrzeni wielu lat. Czasami może dochodzić do gwałtownego skoku ciśnienia tętniczego i utrzymaniu tego stanu przez kilka godzin a nawet dni.

Taki nagły wzrost może być objawem nadciśnienia złośliwego, które wymaga natychmiastowego leczenia szpitalnego, ponieważ grozi uszkodzeniem naczyń krwionośnych w nerkach, gałkach ocznych i mózgu. Nie leczone, może zakończyć się śmiercią w ciągu 6 miesięcy. Dlatego kluczowe znaczenie ma szybkie postanowienie diagnozy i rozpoczęcie odpowiedniej terapii - nadciśnienie złośliwe można szybko opanować dożylnym podawaniem właściwych leków.

Nadciśnienie złośliwe to ciśnienie skurczowe powyżej 200 mmHg, a rozkurczowe 120-140 mmHg.

Po rozpoznaniu nadciśnienia co 6 miesięcy należy kontrolować całodobowe ciśnienie tętnicze oraz masę ciała. Zaleca się, aby pacjenci regularnie sami mierzyli ciśnienie - minimum 1-2 razy dziennie, a później po unormowaniu wartości, minimum 2 razy w tygodniu.

Pomocna publikacja

Praktyczne kompendium wiedzy o nadciśnieniu napisane przystępnym i zrozumiałym językiem przez lekarza medycyny rodzinnej. Zawiera gotowe diety dla nadciśnieniowców. » Sprawdź więcej »

Tematy pokrewne

Przyczyny i objawy zaburzeń pracy serca
Życie i zdrowe nawyki prosercowe
Dieta na serce
Zioła na serce
Pierwiastki ważne dla serca